Foto van de week 23 - 29 januari 2023

GEMEENTELIJKE (OUDE) BEGRAAFPLAATS ENSCHEDESESTRAAT
DEEL 2: R.-K. DEEL (MIDDEN; DAT IS LINKS VAN HET DODENHUISJE).
BEGRAAFPLAATSEN IN DE GEMEENTE HAAKSBERGEN AFL. 5
Eric Ooink, 2022-10-04

Inleiding
De huidige begraafplaats aan de Enschedesestraat bestaat qua eigendom uit twee delen. Het linker en jongste deel is de parochiebegraafplaats, tegenwoordig eigendom van de St. Franciscusparochie. Hierover gaat een volgende aflevering. Het midden- en rechterdeel zijn eigendom van de gemeente Haaksbergen en dat is de oude gemeentelijke of algemene begraafplaats uit 1829. De vorige aflevering ging over het rechter deel dat we kennen als het algemene deel. Deze aflevering gaat over het middendeel, dat we kennen als het r.-k. deel van de gemeente.

Gemeentelijke begraafplaats: r.-k deel (midden)
Een groot deel van het katholieke deel van de gemeentelijke begraafplaats oogt al enige jaren vervallen. Er zijn momenteel nog een kleine 400 graven waar te nemen, waaronder de goed onderhouden tuin met 20 graven van de in de oorlog gesneuvelde geallieerde soldaten. Er is goed te zien welke graven nog regelmatig met een bezoek worden vereerd. In het nieuwe beleidsstuk van de gemeente voor de begraafplaatsen wordt voorgesteld de begraafplaats net als het algemene deel, op te knappen, met behoud van de cultuurhistorische waarden en de kindergraven. Afhankelijk van de ruimte die dan vrijkomt kunnen bijvoorbeeld een urnentuin en strooiveld worden gerealiseerd en kan er meer groen worden aangeplant. Voorlopig is het afwachten, want eerst zullen de rechthebbenden/nabestaanden benaderd/achterhaald moeten worden en dat is nog een hele klus aangezien de grafadministratie ook van dit deel verre van compleet is.

Calvarieberg
Kenmerkend voor rooms-katholieke begraafplaatsen is de aanwezigheid van een groot kruis. Dit kruis, een zogenaamd calvariekruis, wordt meestal aangetroffen op een centrale plek op de dodenakker of achteraan in het midden. Soms is het een crucifix, een kruisbeeldvorm waarbij het lichaam (corpus) van de gekruisigde Christus op het kruis is bevestigd, om de lijdensweg van Jezus te benadrukken. Op jongere begraafplaatsen wordt veelal een kaal houten kruis aangetroffen. Op historische begraafplaatsen wil een crucifix nog wel eens vergezeld gaan van een beeldengroep, de calvariegroep. Als het kruis op een heuvel is geplaatst noemen we het een calvarieberg. Aan de voet van het kruis zijn meestal de priestergraven te vinden.
Calvarie is het uit het Latijn afgeleide woord voor een symbolische voorstelling van de kruisiging van Jezus Christus op de berg Golgotha, geflankeerd door Maria en de apostel Johannes. Soms worden hier beelden van andere episoden van de kruisgang aan toegevoegd.
Een 'Calvarieberg' is een beeldengroep van de kruisiging, die eventueel in een rots is uitgehouwen en op een heuvel is geplaatst. Vaker is het echter een eenvoudig uitgevoerd kruisbeeld met soms een gesymboliseerde berg. Hoewel het kruisbeeld misschien niet op een heuvel of verhoging staat spreekt men toch vaak van calvarieberg. Het wordt beschouwd als de meest heilige plek op een begraafplaats, daarom zijn er vaak graven van geestelijken te vinden.

De kruisiging van Jezus en het kruis op zichzelf zijn altijd hét symbool van het christendom geweest. Het vonnis werd op Goede Vrijdag voltrokken op een heuvel die Golgotha (Aramees voor Schedelplaats) heette. Met Jezus werden ook twee andere veroordeelden gekruisigd. Boven zijn hoofd bevestigde men een bordje met de tekst: "Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum" (Jezus van Nazareth, koning der joden), op veel schilderijen, maar ook op grafstenen, weergegeven als "INRI".

Rel om calvariekruis
De mooiste en oudste calvariegroep die Haaksbergen heeft gekend stond op dit katholieke deel van de gemeentelijke begraafplaats. Toenmalig pastoor Wiegink vroeg in 1863 toestemming om op het r.-k. gedeelte van de gemeentelijke begraafplaats een Bentheimer stenen kruis met knielbank te mogen plaatsen. Door onenigheid tussen de pastoor en de protestantse burgemeester liet een vergunning even op zich wachten. Toen de raadsleden met 5 tegen 3 stemmen toch de gevraagde toestemming wilden verlenen verliet de burgemeester de vergadering. Onder voorzitterschap van de katholieke wethouder Eijsink (van hotel de Moriaan) gaf de gemeenteraad met 5 tegen 2 stemmen vergunning tot plaatsing van het kruis. In werkelijkheid ging het hier om een zandstenen beeldengroep met kruis. Deze stond op het middengedeelte van de begraafplaats, net achter de geallieerde oorlogsgraven. Aan de voet van deze “calvarieberg” lagen de graven van drie priesters: Groothuis (1764-1841), Wiegink (1804-1882) en Engbers (1838-1902), allen pastoors van de Pancratiusparochie. Geruisloos is de monumentale calvariegroep kort na 1960 opgeruimd, “wegens onherstelbare bouwvalligheid”. Daarna werd er achteraan op de begraafplaats een nieuwe ‘eigentijdse’calvarieberg gebouwd, bestaande uit een verhoging van betonblokken en een simpel houten kruis, dat inmiddels is vergaan…

Bijzondere graven

Priestergraven
De drie priestergraven in het midden van de begraafplaats zijn behouden. Het oudste graf is dat van pastoor Groothuis, de priester die de ingebruikname van de Pancratiuskerk door de katholieken in 1810 meemaakte. Zijn zerk van Bentheimer zandsteen kent het volgende randschrift: “ANNO 1841 die 22 MARTii Obiit: ADMODUM REVERENDUS DOMINUS JOANNES FREDERICUS GROOTHUIS PASTOR IN HAKSBERGEN”. [In het jaar 1841 op 22 maart is gestorven de zeer eerwaarde heer J.F. Groothuis, pastoor in Haaksbergen].

Schilderman
Achteraan op de begraafplaats, aan de linkerkant van het hoofdpad, staan twee bijzondere natuurstenen grafkruizen van het echtpaar Eijsink-Schilderman. “Bid voor de ziel van M. Schilderman 1864-1896, Echtgenoote van B.W. Eijsink, Rust in Vrede” en “Bid voor voor de ziel van B.W. Eijsink 1852-1900, Echtgenoot van M. Schilderman, Rust in Vrede”. Deze kruizen hebben diverse ruimingen in het verleden overleefd. Enkele jaren geleden waren beide kruizen vernield en lagen ze in diverse stukken rond de beide graven. De puzzelstukjes pasten prima in elkaar, waarna ze rond 2010 vakkundig zijn gerestaureerd. Bernard Eijsink was bij leven hoofd van de school in Boekelo (onder Haaksbergen). Hij en zijn vrouw Margrietje woonden in het pand aan de Spoorstraat, dat we nu kennen als het voormalige warenhuis Wildenborg. Hun karakteristieke grafkruizen zijn bewaard gebleven en behoren, naast het graf van pastoor Groothuis, tot de oudste grafmonumenten op dit deel van de begraafplaats.

Oorlogsgraven
Op het r.-k deel is aan de linkerkant, voor het midden, een aparte ruimte ingericht voor de graven van 20 geallieerde militairen (16 Britse en 4 Canadese militairen) die in de Tweede Wereldoorlog omkwamen boven en op Haaksbergs grondgebied. Ze hebben in deze verzorgde graftuin elk een graf met een grafsteen met hierop hun naam. Op een houten kruis staat de tekst: “Thanks from Haaksbergen to the allied forces who gave their lives for our freedom”. In Haaksbergen kwamen ook drie Amerikanen om het leven, die aanvankelijk hier werden begraven. Zij werden later herbegraven: twee van hen rusten nu in Margraten, de ander in Amerika. In het kader van ‘70 jaar na de bevrijding’ is op 4 april 2015 onder grote belangstelling een monument onthuld met daarop de namen van alle 23 omgekomen geallieerde militairen. Aanvankelijk werd dit monument een eindje voor de graven geplaatst, maar na aanpassing van de tuin was er in 2019 ruimte naast de graven. De graven vallen formeel onder de verantwoordelijkheid van de Commonwealth War Graves Commission. Haaksbergen telt 31 zogeheten consulgraven. Deze staan onder toezicht van de Oorlogsgravenstichting, waaronder de laatste rustplaats van de 20 Britse en Canadese militairen.

Bronnen bij deel 5:
Archieven
-Gemeentearchief Haaksbergen
-Eigen archief: foto’s en notities (graf)monumenten diverse begraafplaatsen
Literatuur
Asbroek, W.E. ten, e.a., Historie van Haaksbergen deel III(Haaksbergen 1978)
Schilderman, A.J., Chonologisch overzicht van de historie van de Parochie van de H. Pancratius en haar bedehuis te Haaksbergen, in de loop der eeuwen(Haaksbergen 1969)
Stichting Dodenakkers, Canon van het Nederlands funerair erfgoed; begraven /begraafplaatsen (Amsterdam 2020)
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
Foto('s) afkomstig van de Facebookpagina Oud-Haaksbergen: https://www.facebook.com/groups/171140093245568, geüpload met commentaar door Eric Ooink van de Historische Kring Haaksbergen