Foto van de week 9 - 15 januari 2023
- lettergrootte lettergrootte verkleinen Lettergrootte verkleinen
De Particuliere begraafplaats
BEGRAAFPLAATSEN IN DE GEMEENTE HAAKSBERGEN AFL. 3
Eric Ooink, 2022-09-15
De aanleiding voor het ontstaan van deze particuliere begraafplaats aan de Spoorstraat is in aflevering 1 al aan de orde gekomen. Voor het gemak beginnen we deze aflevering toch even met een herhaling.
Het begraven in en rond kerken was hier vanaf 1829 verboden. Er moest een nieuwe begraafplaats buiten het dorp komen. In 1828 kon de gemeente aan de weg naar Enschede een stuk grond kopen, de Hoge Weide genaamd, voor de prijs van ƒ 1.250,-. Hoewel er wat onenigheid was over de veel te hoge prijs besloot de gemeenteraad de grond te kopen. Pas een jaar later hoorde de gemeenteraad dat Christiaan Waanders, zoon van burgemeester Willem Waanders, de verkoper van het terrein was geweest. Deze had niet het recht de grond op eigen titel te verkopen en kon het terrein niet overdragen. Mede-eigenaren waren namelijk zijn kinderen uit zijn eerste huwelijk. De koop werd ongeldig verklaard. De begraafplaats was op dat moment al in gebruik genomen en er lagen dus al mensen begraven. Omdat Christiaan en zijn voorkinderen in financiële problemen waren gekomen, werd de grond in mei 1830 openbaar geveild. De gemeente kon de grond nu voor ƒ 500,00 verwerven. Toen bekend werd dat de koop uit 1828 ongeldig was geweest werd door een groepje Haaksbergenaren het initiatief genomen zich in te zetten voor een particuliere begraafplaats. Deze begraafplaats werd nog in datzelfde jaar aangelegd aan de huidige Spoorstraat, op een stuk grond dat toen nog net buiten het dorp was gelegen.
Vele Haaksbergenaren hadden de ontwikkelingen rond 1830 met gemengde gevoelens gevolgd. Een groep notabelen uit het dorp (onder andere fabrikant Jordaan en zijn broer de notaris Jordaan), maar ook enkele vermogende boeren, besloten op 11 januari 1830 een intekenlijst aan te leggen voor een particuliere begraafplaats. Er moesten minimaal twaalf personen getekend hebben en iedere godsdienstgenootschap kon intekenen. In totaal hadden zeker achttien mensen ingetekend, tien van protestantse huize en acht van katholieke huize. Bij deze intekenaren zaten drie raadsleden, die zich kennelijk genomen voelden. De initiatiefnemers kochten van Derk Jordaan voor honderd gulden een schepel land – bijna 1.500 vierkante meter – op de Bouwmeesters Braak, aan de weg die we nu als Spoorstraat kennen.
Stichting
De problemen waren hiermee nog niet opgelost, want het gemeentebestuur vreesde concurrentie voor het algemene ‘kerkhof’. De katholieken kregen het met hun pastoor (Groothuis) niet voor elkaar. Hij weigerde hun deel van de begraafplaats in te wijden en hield hierover zelfs een felle predicatie. Er zijn hier dan ook geen katholieken ter aarde besteld. De bedoeling was dat het rechterdeel voor de protestanten was en het linker deel voor de katholieken. Ieder lid kreeg een rij ter beschikking voor hemzelf en de nazaten. Uiteindelijk maakten dus alleen de tien intekenaren van protestantse huize gebruik van deze plek. Toen het rechterdeel vol was werd het linkerdeel, ooit bestemd voor de katholieken, in gebruik genomen door voornamelijk nazaten van de protestantse intekenaren. De ondergrond van de begraafplaats was op naam van Derk Jordaan blijven staan. Na diens overlijden behoorde de ondergrond tot de onverdeelde boedel van zijn erfgenamen. Pas in 1932 werd het terrein ingebracht in de Stichting Particuliere Begraafplaats Haaksbergen. Deze is tot op de dag van vandaag de eigenaar van dit terrein. Personen die afstammen van de oprichters hebben recht van begraving.
De intekenaren
Wie waren nu die intekenaren uit 1830?
Van katholieke huize:
-Christiaan Groothuis (erve Peerdekloas, Honesch)
-Luiken Oostendorp (erve de Koamscher, Holthuizen)
-Arend Jan Ottink (erve Ottink Mans, Stepelo)
-Egbert Roossink ( = Egbert Horstink op erve Roossink te Honesch)
-Derk Hermannus Schartman (winkelier in het dorp)
-Herman Schartman (winkelier in het dorp)
-Gerrit Teutelink (erve Schoolkate te Eppenzolder)
-Gerrit Hendrik Waanders (commissionair, woonachtig in het dorp, De Zon).
Na de oprichting van de begraafplaats was voor de katholieken de ruimte links van het middenpad beschikbaar. Bij de indeling blijkt dat, op Teutelink na, alle intekenaren een rij met grafplaatsen kregen toegewezen. Teutelinks plaats was kennelijk ingenomen door Arend Damveld van het gelijknamige erve in Langelo. Zoals gezegd zijn de katholieken hier uiteindelijk nooit begraven.
Van protestantse huize:
-Johan Hendrik Stuve (molenaar op de Oostendorper Watermolen, de rechten gingen via zijn dochter over op de familie Greve)
-Derk Jordaan (oprichter textielfabriek D. Jordaan & Zn.)
-Petrus Scheij (predikant, gehuwd met Cornelia Jordaan, zuster van Derk)
-Hermanus Scholten (erve Scholten Eums te Buurse, via hem ging de rechten over naar naar de bewoners van het erve Scholten Vaarwerk , vervolgens naar de fam. Hartgerink van het erve Molenveld)
-Egbert Roerink (erve Groot Rengerink of Reink te Buurse)
-Hendrik Reimerink (erve de Reimer, Honesch; nazaten familie Roossink op de Moag. De rechten zijn ook overgegaan naar de fam. Beskers op de Reimer)
-Johan Frederik Wilhelm Schulten (fabrikant, gehuwd met Alberdina H.M. Jordaan, dochter van notaris Jan Hendrik Jordaan)
-Jan Dinant Jordaan (notaris, zoon van notaris Jan Hendrik Jordaan, oudste broer van Derk)
-Hendrik Adolf Immink (winkelier in het Richtershuis, Oostenstraat)
-Hendrik Wessels (deurwaarder, wonend in het dorp, zwager van Derk Jordaan).
Op de begraafplaats liggen op dit moment 95 waarneembare graven. Er zijn waarschijnlijk meer mensen begraven, gezien enkele open plekken in de rijen en het ontbreken van één of meerdere generaties bij enkele families die hier rechten hebben. Niet alle graven zullen voorzien zijn geweest van een (stenen) grafmonument en mogelijk zijn er door de families zelf in de loop van de tijd monumenten verwijderd.
Het oudste graf dateert uit 1834 (notaris Jan Hendrik Jordaan) en de twee jongste graven zijn van 2012 en 2019.
Unieke dodenakker
Deze particuliere begraafplaats, midden in het dorp, is uniek in de wijde regio. Volgens Stichting Terebinth ook uniek in Nederland. We kennen op landgoederen/ buitenplaatsen van de adel, of zoals hier in Twente van textielfabrikanten, wel familiebegraafplaatsen, dus bestemd voor één familie. Een begraafplaats voor meerdere families zoals hier komt nergens voor. Door deze bijzonderheden kwam de plek in 2012 in aanmerking voor het project Historische Begraafplaatsen in cultuurhistorisch perspectief. Dit project was een initiatief van Stichting RIBO (scholing, Restauratie en Innovatie in de Bouw in Overijssel), samen met toen nog de Vereniging Terebinth. Financiële bijdragen kwamen van Provincie, Europese Unie (Leaderprogramma), gemeente en de stichting zelf. De begraafplaats kreeg met dit project een opknapbeurt en de oudste grafstenen werden gerestaureerd.
Bijzondere graven
Jordaan
De begraafplaats telt veel leden van de familie Jordaan. Dat is op zich niet verwonderlijk. Twee intekenaren uit 1830 behoren tot deze familie. Er liggen zowel nazaten van notaris Jordaan, waaronder de bekende huisarts (dr.) Prins en heel veel nakomelingen van fabrikant Derk Jordaan, waaronder de schenker van volkspark Scholtenhagen, Willem Hendrik Jordaan.
Han Jordaan
Het meest bijzondere monument op de begraafplaats is dat voor Han Jordaan. Het staat op een markante locatie aan het eind van het middenpad. Han kwam in 1945 om het leven in het Oostenrijkse concentratiekamp Mauthausen. Hij was voorbestemd een leidende functie te krijgen in de textielfabriek, die op dat moment door zijn vader werd geleid. In juli 1940 studeerde hij in Engeland af als textielingenieur. Inmiddels waren de Duitsers ons land binnengevallen, waardoor terugkeer naar Nederland niet raadzaam was. Hij meldde zich toen als vrijwilliger aan bij de Royal Dutch Naval Air Service en trad later toe tot de Britse Intelligence Service. In maart 1942 werd Han voor zijn eerste actie, als geheim agent van de Special Operations Executive, in Nederland ingezet. Begin mei 1942 kwam hij door verraad in handen van de Duitsers terecht, waarmee hij slachtoffer was geworden van het zogenaamde Englandspiel. Hij werd gevangen gezet in het Oranjehotel in Scheveningen. Daarna kwam hij via kamp Sachsenhausen bij Oranienburg in Mauthausen terecht. Op 21 april 1945 is hij daar gestorven. Om hier in Haaksbergen een herdenkingsplek voor hem te hebben werd er een monument op de begraafplaats opgericht. Dit dient meteen als herdenkingsteken voor het familiegraf Jordaan. Aan de voet van het gedenkteken liggen zijn naaste familieleden begraven.
Bankier Jordaan en fabrikant Ten Hoopen
De meeste graven zijn sober van aard. De oudste graven kennen als grafbedekking een zerk van Bentheimer zandsteen. Enkele graven springen er uit. Verschil moet er zijn. Het gaat hier om de grafmonumenten van bankier Derk Jordaan, die in Monte Carlo overleed en wiens lichaam in Frankrijk werd gecremeerd, diens ouders en dat van het gezin van fabrikant P.A.J. ten Hoopen.
De rode beuk (ca. 1830-2018)
Begin 2018 raakte Haaksbergen een van zijn monumentaalste en markantste bomen kwijt. De rode beuk, die zo gezichtsbepalend stond op de Particuliere Begraafplaats, moest na de zware storm van 18 januari om veiligheidsredenen worden geveld. Waarschijnlijk was hij rond 1834 geplant en zou dus circa 184 jaar oud zijn geweest.
Regelmatig is gevraagd naar de leeftijd van de boom. Die kon alleen bij benadering, op basis van de geschiedenis van de begraafplaats, worden gegeven. Na het neerhalen van de boom, kon de leeftijd exact worden bepaald. Dit lukte niet met het blote oog door jaarringen te tellen, want deze zijn bij een beuk niet goed waar te nemen. De wetenschap kon echter wel helpen. Van Daalen Dendrochronologie in Deventer, bekend van het onderzoek naar gebintbalken in oude boerderijen, werd in het voorjaar van 2018 ingeschakeld om de leeftijd/het plantjaar te kunnen dateren. Hiervoor is een ‘plakje’ stam, een taartpunt van kern tot bast, voor onderzoek in Deventer afgeleverd.
Van Daalen kwam met het volgende resultaat: “Het monster omvat een radiaal segment van (grofweg) de kern tot de bast. Hierin zijn 160 jaarringen geteld. Hoewel de beuk is omgewaaid in 2018 correspondeert de laatste aanwezige jaarring met het groeiseizoen van 2017. Hiermee komt de oudste jaarring die aanwezig is in 1858 te liggen. Dit is niet hetzelfde als het kiemjaar. Hiervoor moet met twee factoren rekening gehouden worden.
1. Ontbrekende jaarringen tussen de kern en de binnenste jaarring van het monster.
2. Het aantal jaar dat de boom nodig heeft gehad om na het ontkiemen de hoogte van het monster te bereiken.
Voor het eerste geval zal het hoogstens om enkele jaarringen gaan. Voor het twee geval is het aantal jaren lastiger te schatten, maar dit kan niet meer dan 30 jaar zijn omdat het kerkhof op landbouwgrond is aangelegd. Het lijkt er op dat de beuk enkele jaren na ingebruikname van het kerkhof gekiemd (of aangeplant) is.
Bronnen bij deel 3:
Archieven
-Gemeentearchief Haaksbergen
-Eigen archief: foto’s en notities (graf)monumenten diverse begraafplaatsen.
Literatuur
Asbroek, W.E. ten, e.a., Historie van Haaksbergen deel III(Haaksbergen 1978).
Dalen, S. van, Dendrochronologisch onderzoek monumentale beuk Haaksbergen (Deventer 2018).
Jordaan JGHzn, D., ‘Het particulier kerkhof aan de Spoorstraat’ in: ‘Aold Hoksebarge’ (jaargang 5, nr. 3) 291
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
Foto('s) afkomstig van de Facebookpagina Oud-Haaksbergen: https://www.facebook.com/groups/171140093245568, geüpload met commentaar door Eric Ooink van de Historische Kring Haaksbergen