Foto van de week 12 - 18 september 2022

Eric Ooink
2021-06-06

DE ZONNEWIJZER IN DE TUIN VAN DE R.-K. PASTORIE
Bijzondere zonnewijzer uit de 18e eeuw gemaakt door Jannes Barrink

Sinds begin 2018 is het Grieks specialiteitenrestaurant Sirtaki in de voormalige r.-k. pastorie aan de Markt van Haaksbergen gevestigd. De pastorie, een rijksmonument, werd in 1887 gebouwd en was ruim een eeuw de residentie van de opeenvolgende pastoors van Haaksbergen met in de rijke Roomse jaren een inwonende huishoudster en kapelaans. Achterin de tuin van de pastorie stond tot voor enige jaren een monumentale zonnewijzer. Deze is ruim twee eeuwen oud en meer bijzonder dan men op het eerste gezicht zou denken. Begin 1997 werd ik hierop attent gemaakt door Johan Overbeek (1916-2002) en samen gingen we op onderzoek uit. Johan, bekend als hobby-archeoloog, met zijn prikstok en ik met een camera. Van de toenmalige huishoudster kregen we toestemming de tuin te betreden. Johan wist dat de zonnewijzer iets te maken had met de vroegere Haaksbergse pastoor Teusse en dat bleek te kloppen, maar we ontdekten nog een naam.

Beschrijving zonnewijzer

Het betrof een horizontale zonnewijzer op een grote barokke sokkel. Het eigenlijke "uurwerk" was miniem in verhouding tot het geheel. De metalen zonnewijzer bestond uit een vierkante horizontale afleesplaat en een driehoekvormige verticale aanwijsplaat. Deze aanwijsplaat gaf bij zonneschijn de schaduwlijn, zodat men op de afleesplaat de tijd kon aflezen. De zonnewijzer was gemonteerd op een vierkante stenen voet, gemonteerd op de hals van een grote gedecoreerde zandstenen tuinvaas. Rondom de vaas hingen guirlandes die op vier punten door een ring steken. Op zijn beurt stond deze op een rijk versierde hoge en slanke zandstenen sokkel. Aan de zijkanten van de naar de voet toe breder wordende sokkel zijn bloemmotieven afgebeeld.

Inscripties

Behalve de kunsthistorische waarde zijn het de inscripties die de zonnewijzer voor Haaksbergen meer dan bijzonder maken. Stond op de zonnewijzerplaat slechts het jaartal "1788" vermeld, inscripties op de voet van de sokkel laten zien dat de zonnewijzer inderdaad iets te maken heeft met pastoor Teusse. De voet gaf na enig schoonmaken aan één zijde de tekst "H.G. Teusse" en aan een andere zijde eveneens het jaartal "1788" aan. Na het afnemen van de tuinvaas gaf de kop van de sokkel, na schoonmaken, de tekst "Johannes Barrink: ANNO 1780" prijs. Hoe dienen deze teksten en jaartallen te worden geïnterpreteerd?

Pastoor Teusse

Pastoor Herman Gerard Teusse werd in 1742 geboren te Ootmarsum. Hij studeerde theologie en filosofie aan het seminarie in Leuven en werd daar in 1775 priester gewijd. Hij was vervolgens 13 jaar kapelaan in het Twentse Rossum. In 1788 werd hij benoemd tot pastoor van Haaksbergen als opvolger van de overleden pastoor Trapman. Pastoor Teusse schreef zijn eerste dopeling in het Haaksbergse doopboek in op 27 juni 1788. Hij overleed op 13 juli 1808 op de leeftijd van 66 jaar. In het Register van aangegeven lijken staat zijn overlijden als volgt vermeld: “Harmanus Gerhard Teusse oud 66 jaren, gewoond en overleden te Haaksbergen, R.Cath. Priester en Pastoor dezer gemeente, nalatend één broeder en 13 neven en nichten”. De overlevering zegt dat hij een rustig, eenvoudig en devoot priester was en een weldoener voor de armen.

Kerk op de Hofbraak

Pastoor Teusse was pastoor in de kerk op de Hofbraak. Op de hoek De Braak-Dr. Ariënsstraat was in 1740 door de katholieken een noodkerk met pastorie gebouwd. De oude Pancratiuskerk was sinds 1646 in het bezit van de Protestanten (Nederduits Gereformeerde Gemeente). De katholieken hebben tot 1810 in de kerk op de Hofbraak gekerkt. In dat jaar, tijdens het Koninkrijk Holland van Lodewijk Napoleon, werd de Pancratiuskerk teruggegeven aan de katholieken. De oude pastorie, die achter de huidige N.H.-pastorie stond en tot 1646 de woning van de katholieke pastoors was, bleef in het bezit van de protestanten. Dit is de reden dat de opeenvolgende pastoors van Haaksbergen in de pastorie op de Hofbraak bleven wonen tot omstreeks 1888, toen de huidige r.-k. pastorie aan de Markt gereed was. Omstreeks 1910 werden de gebouwen op de Hofbraak afgebroken. Een groot deel van het vrijgekomen materiaal is gebruikt bij de bouw van het nu nog bestaande huis, 'Het Witte Huis' op de hoek met de Dr. Ariënsstraat, zodat er nog een tastbare herinnering is aan het oude kerkhuis.

Nieuwe r.-k. pastorie

Op de plek van de huidige r.-k. pastorie aan de Markt stonden voorheen twee panden, die in 1886 eigendom werden van het r.-k. kerkbestuur. Op het terrein van de panden werd een nieuwe pastorie gebouwd ter vervanging van de pastorie aan de Hofbraak. Op 1 april 1887 werd hiervoor de eerste steen gelegd door pastoor Engbers.

Johannes Barrink

In 1997 was de naam Johannes Barrink nog een raadsel. Was hij de steenhouwer? We vroegen ons toen af of hij mogelijk ook een Johannes Barink of Bargerink zou zijn, waarbij zijn afkomst waarschijnlijk de buurschap Holthuizen was. Dit blijkt te kloppen. Informatie van Heemkunde Weerselo leidde tot het juiste spoor. Aan de Lemseloseveldweg 1 in de buurschap Lemselo (tussen Oldenzaal en Weerselo) bevindt zich het erve Smeijers, ook wel Aarnink alias Arninkhof of de Hof te Lemselo genoemd. De boerderij kent een uiterst fraaie gevelsteen met afbeelding en de volgende tekst: “DEN : LA[N]TMAN : ZIJN : LUSTHOF : INDEN JAAR : 1784. En daaronder: DOOR : J. BARRINK : PERORDER : H : SMEIJERS : EN : ZIJN : HUISVROU”. De steenhouwer Barrink was dus ook in de omgeving van Oldenzaal actief geweest. De volkstelling van 1795 bevestigt dit. In de stad Oldenzaal, in den Vijfhoek, is dan de steenhouwer en metselaar Jannes Barrink woonachtig. Er komt in Oldenzaal op dat moment maar een persoon met deze familienaam voor. Jannes Barrink blijkt inderdaad uit Haaksbergen afkomstig en was als jonggezel naar Oldenzaal vertrokken. Hij ging daar in december 1785 in ondertrouw met Berendina Kolenaar, weduwe van Michael Seiger. Op 12 januari 1786 trouwde het stel in Weerselo. In Oldenzaal werden vier kinderen geboren die r.-k. werden gedoopt onder de namen Bargerink en Baarink. Dit waren: Michael (1786), Joannes (1788), Stephanus (1791) en Catharina (1792). Vermoedelijk is alleen Stephanus, roepnaam Steven, volwassen geworden. Deze Steven Baarink huwde in 1828 te Haaksbergen. Vermoedelijk is hij na het jonge overlijden van zijn ouders bij familie in Haaksbergen grootgebracht. In de huwelijkse bijlagen, die horen bij de huwelijksakte van Steven en zijn vrouw is de volgende getuigenverklaring opgenomen, waarbij onder ede door vier getuigen wordt verklaard dat Stevens ouders en grootouders in 1828 niet meer tot de levenden behoren. “De getuigen hebben verklaard dat zij zeer goed kennen den requirant [Steven] en ook Zeer goed hebben gekend Zijne wijlen ouders Joannes Baarink en Berendina Kolenaar, gewoond hebbende binnen deze stad [Oldenzaal] en dat zij uit hoofde van den omgang die zij met deze ouders gehad hebben wel zeker weten, dat zij alhier gestorven en begraven zijn. De vader voor omtrent achtentwintig jaren en de moeder ongeveer drie of vier jaren tevoren. Dat zij wijders zich ook zeer goed herinneren des requirants grootouders van vaderszijde geweest Jan Baarink en Catharina ten Voorde en Steffen Kolenaar en Euphemia Bennink van moederskant, alle welke grootouders kennelijk zedert lang, sommige voor ruim vijftig jaren, zijn overleden.”

Bargerink Holthuizen

De steenhouwer Jannes Barrink werd geboren te Holthuizen onder Haaksbergen en op 25 oktober 1748 als Joannes Bargink in de kerk op de Hofbraak gedoopt. Hij was de zoon van Jan Bargerink en Catharina (Triene) ten Voorde alias ter Stege (of Stiegert), die in 1740 waren getrouwd. De familie Bargerink woonde op het halve Bargerink. Dit is de boerderij waar later de familie Bos (Heendriks) woonde. Ook op het andere halve Bargerink woonde destijds een familie Bargerink. Dit is de boerderij waar later de familie Leferink (Heukers Jans) woonde. Beide boerderijen stonden vlakbij de huidige basisschool De Holthuizen aan de Holthuizerstraat en moesten wijken voor woonwijk ’t Wolferink. Jannes ouders Jan en Triene hadden zeker zes kinderen. De oudste zoon Jan (1743) huwde met Trijne Wolfkate uit Beckum en werd de erfopvolger op Bargerink. Jannes was de tweede zoon en bekwaamde zich als metselaar en steenhouwer en trok voor zijn ambacht dus naar Oldenzaal. Of behalve de gevelsteen in Lemselo en de zonnewijzer in Haaksbergen in Twente meer werken van Jannes Barrink bekend zijn is op dit moment onbekend. Het zou niet vreemd zijn dat ook de stad Amsterdam gevelstenen kent van deze in Haaksbergen geboren ambachtsman. Een zuster van zijn vrouw woonde met haar gezin in de hoofdstad en toen hun zoon Joannes Harmsen in 1789 door een Amsterdamse priester werd gedoopt was Joannes Barrink uit Oldenzaal de peetoom.

Steeven Baarink de steenhouwerszoon

In 1828 huwde Stephanus of Steeven Baarink (1791-1871), de zoon van Jannes Barrink en Berendina Kolenaar in Haaksbergen met Geertruid Meijerink (1802-1884) van ‘Hostman’. Steeven, van beroep landbouwer, kwam door zijn huwelijk in het pand Horstman aan de Markt in Haaksbergen te wonen. Dit pand, een dorpsboerderij, stond op de plek van de huidige pastorie (restaurant Sirtaki). Steeven en Geertrui kregen zeven kinderen, drie zonen en vier dochters. De drie zonen Baarink bleven ongehuwd. De middelste trok als metselaar naar Oldenzaal en de andere twee noemden zich landbouwer en bleven Haaksbergen trouw. De twee oudste dochters huwden en trokken eveneens naar Oldenzaal. De jongste dochter huwde met Gerrit Jan Wielens van Möaters en woonde in de Blankenburg (later familie Borghuis). Dochter Catharina Baarink (1838-1889) huwde in 1876 met Bernard Bouman van Poppink uit Rekken. Het echtpaar Bouman-Baarink werd erfopvolger op ‘Horstman’. Zij verkochten de boerderij in 1886 aan het r.-k. kerkbestuur en verhuisden naar een nieuwe woning aan de Oostenstraat. Het huwelijk bleef kinderloos. Bernard Bouman (‘Horstman’) hertrouwde na de dood van Catharina met Christina Molenkamp en kreeg met haar tien kinderen.

Raadsels

Helder is dat de zonnewijzer, in elk geval de sokkel, in 1780 gemaakt is door de Oldenzaler Jannes Barrink, maar er blijven ook raadsels. De onderstaande verklaring maakt het plausibel hoe de zonnewijzer ooit in de pastorietuin is terechtgekomen.

- De zonnewijzer is mogelijk in 1788 aan pastoor Teusse geschonken, toen hij in dat jaar pastoor werd van Haaksbergen. Inscripties op de sokkel en de zonnewijzerplaat vermelden immers het jaartal 1788 en de naam van de pastoor. Naar huidige opvattingen is een dergelijke schenking (bij aantreding) merkwaardig. Mogelijk werd de zonnewijzer door katholiek Haaksbergen aangeschaft bij de in Haaksbergen geboren Barrink, die de sokkel in 1780 reeds had vervaardigd.
- Of had Teusse de zonnewijzer in 1788 cadeau gekregen van de jonge en dankbare parochie (statie) Rossum toen hij daar, na zijn benoeming in Haaksbergen, als kapelaan vertrok? De katholieken uit Rossum kerkten destijds in de Oldenzaalse Gasthuiskapel en die viel duidelijk binnen het werkgebied van Jannes Barrink.

- Vanaf het moment van de schenking, vermoedelijk 1788, heeft de zonnewijzer naar alle waarschijnlijkheid gestaan in de tuin van de pastorie op de Hofbraak, omdat de pastoor daar destijds woonde. De zonnewijzer moet daar gestaan hebben tot zeker 1887, toen de bouw van de huidige R.K. pastorie was voltooid. Helaas verschaft het archief van de Pancratiusparochie ons hierover niet meer informatie.

- Dan is er nog een optie, maar die is minder waarschijnlijk. Het is ergens wel heel toevallig dat Steeven Baarink, de zoon van de steenhouwer, vanaf 1828 in de boerderij Horstman woonde. Op deze plaats werd in 1887 de huidige pastorie gebouwd. Zou hij het als erfstuk van zijn vader hebben meegenomen? Stel dat dit zo is. Waarom staat dan de naam van pastoor Teusse vermeld in de voet van de sokkel?

De zonnewijzer anno 2021

Begin 1997 werd de r.-k. pastorie een rijksmonument. De Haaksbergse editie van Open Monumentendag startte dat jaar in de pastorie. Buiten in de tuin werd aandacht besteed aan de zonnewijzer. Ook in Oald Hoksebarge werd door ondergetekende een artikeltje geplaatst over dit bijzondere tuinornament, maar in 1997 was de persoon Barrink nog een raadsel.
De aandacht uit 1997 heeft er helaas niet toe geleid dat de eigenaar van sokkel, vaas en zonnewijzer het als totaal heeft beschermd en behouden. In 2016, voor de verbouw tot restaurant, was ik met een tuinarchitect in de pastorietuin en troffen we alleen nog de rijk gedecoreerde sokkel aan. De vaas en zonnewijzer waren niet meer aanwezig. Hopelijk zijn deze ergens goed bewaard. De sokkel heeft tijdens de verbouw al die tijd tussen de bouwmaterialen gestaan en heeft het gelukkig overleefd. Het ornament siert nu het terras van Sirtaki, een perfecte plek.

Het zou wenselijk zijn om sokkel, vaas en zonnewijzer weer compleet te krijgen, zodat het tuinornament als totaal kan pronken op het terras van het restaurant of desnoods beschermd in de serre. Hopelijk wil de werkgroep Monumenten van de Historische Kring zich hiervoor inspannen en eveneens zorgen dat het ornament op de monumentenlijst word geplaatst. De zonnewijzer is onlosmakelijk verbonden met de pastorie en hoort thuis op deze plek. Het is een klein monument van ruim twee eeuwen oud met een bijzondere (Haaksbergse) geschiedenis.

Bronnen:
-Historie der kerken van Haaksbergen (1973) en Kerkelijk en wereldlijk Twente door W.G.A.J. Röring (1909-1911).
- Aold Hoksebarge, artikelen ‘Woningen Assinkkamp en ‘De kerk op de Hofbraak’;
- DTB-boeken van Oldenzaal, Haaksbergen en Amsterdam;
- Markeboek Lemselo 1654-1840 door Henk Koop (uitgave 2021) en Oet de Boerschopn zomer 2019 nummer 150 van de Vereniging Heemkunde Oalde Gemeente Weerselo.

Foto en tekst uit de serie bijdragen door Eric Ooink op de Facebookpagina Oud-Haaksbergen