Foto van de week 31 januari - 6 februari 2022

OUDE KIEKJES UIT HET FAMILIEARCHIEF ELDERINK AFL. 1
door Eric Ooink Facebookpagina Oud Haaksbergen 3-10-2021

DE ELDERINKS en BUURSE

Textielfamilies
Blijdenstein, Van Heek, Jannink, Ter Kuile en Scholten zijn bekende familienamen van textielfabrikanten uit Enschede. Minder bekend als fabrikanten zijn waarschijnlijk de Elderinks, een familie waarvan de bedrijven de twintigste eeuw niet haalden. Wat de families gemeen hebben is dat hun ondernemingen ontstonden in de pre-industriële ‘fabrikeursfase’ aan het eind van de achttiende eeuw en het begin van de negentiende eeuw. Zo vestigde Joost Mauritz Elderink (1759-1842) zich eind achttiende eeuw vanuit Gronau als koopman in Enschede. De familie Elderink heeft wel een bekend lid voortgebracht, namelijk de schrijfster en dichteres Catharina (Cato of Toos) Elderink (1871-1941), die veel op ‘het Nijenhuis’ in Buurse verbleef. Minder bekend in Twente, maar wel een inwoonster van dorp Haaksbergen, was haar achternicht Engelbertha (Bertha) Elderink (1887-1953), de vrouw van bankier Derk Jordaan en destijds bewoonster van het huidige Notarishoes aan de Markt.

Fabrikeur of reider
Joost Mauritz Elderink was ‘reider’ en ‘fabrikeur’ en handelde in die hoedanigheid met wevers in de dorpen rond Enschede. Hij voorzag hen van katoenen garens en kocht het door hen geweven doek terug. Om de bestaansmiddelen aan te vullen, bezaten de meeste boeren een of meer weefgetouwen, die vooral in de wintermaanden druk gebruikt werden. Het spinnen van garens en de veredeling van het geweven product, zoals het bleken en het verven, werd meestal in de stad of elders gedaan.
Joost Maurits (de z werd in Enschede een s) huwde in de zomer van 1792 met Johanna ter Kuile (1771-1802). Door dit huwelijk raakten de familiebanden tussen de Elderinks en de oudere Enschedese textielfamilies verweven. De familie Ter Kuile stamt oorspronkelijk van de boerderij de Koele (de Kuile) of Koelboer ‘op de Broam’ in Buurse. Johanna’s opa Jan ter Kuile was in 1695 nog in Buurse geboren en had zich als koopman/fabrikeur van linnen en tabak in Enschede gevestigd.
Joost Maurits en Johanna woonden in het huis De Lindeboom aan de Gronausestraat, dat we tegenwoordig als het Elderinkshuis kennen (de Klomp 35). Het echtpaar kreeg vijf kinderen, waarvan er vier volwassen werden. Het gezin telde twee zonen: Dethard (1793) en Engelbert (1798), die beiden een fabriek zouden stichten. De eerste is de grootvader van Bertha Jordaan-Elderink en speelde in Buurse nauwelijks een rol. Engelbert is de grootvader van Cato Elderink. Hij en zijn nazaten hadden een nauwe relatie met Buurse.

Liefde voor het land
De Twentse fabrikantenfamilies hadden van oudsher een sterke band met het platteland. De voorgaande generaties werkten er als fabrikeur: ze trokken rond om bij boeren thuis geweven stoffen af te nemen en kenden de boerderijen en het buitengebied goed. Hier bevonden zich ook blekerijen en ververijen, meestal in de buurt van een beek. Veel fabrikantenbuitenplaatsen komen voort uit een herenkamer of een theekoepel bij een blekerij of ververij, waar men verpoosde om de lawaaiige stad te ontvluchten. Soms werden boerderijen aangekocht als investering en ook daar konden jacht- of herenkamers of een theekoepel de basis vormen voor de bouw van een villa. Stamvader Joost Maurits Elderink kocht grond in Buurse. Hierbij speelde de afkomst en de familie van zijn vrouw een grote rol. Johanna was de zus van Hendrik ter Kuile (1779-1853), die burgemeester van Enschede was. Deze Ter Kuile had veel bezit in Buurse. Elderink raakte door zijn zwager, met wie hij vaak op jacht ging, verknocht aan het buitenleven, vooral in Buurse. In 1834 deed hij zijn eerste aankoop van onroerend goed in de gemeente Haaksbergen. Hij werd op een veiling eigenaar van het volgewaarde erf Groot Buursink (huidig adres: Broekheurnerweg 17). Zijn jongste zoon Engelbert Elderink, fabrikant en koopman, breidde het grondbezit in Buurse flink uit. Hij kocht in 1841 de kleine boerderij Meijerinksbraak alias de Braak of Kievit. Onder die laatste naam is dit boerderijtje nog altijd bekend. Het staat aan de Meijersgaardenweg 10 en wordt momenteel gerenoveerd. Engelbert werd in 1845 eveneens eigenaar van het erve Groot Nijenhuis of ’t Nijenhuis (Niej’nhoes), gelegen aan de huidige Zendvelderweg 5/7, “bestaande in huis, schuur met schapenstal en verdere getimmertens voor de som van fl. 3000,- ”.
De familie Elderink profiteerde ook van de markedeling van Buurse. De marke Buurse was na 1838 voor het grootste deel opgeheven en de gronden, tot dan gemeenschappelijk bezit, waren onder de rechthebbenden verdeeld. Engelbert Elderink was eigenaar van twee gewaarde erve, namelijk ’t Nijenhuis en Groot Buursink en dat leverde vele hectares heidegrond op. Uiteindelijk bezaten de Elderinks rond 1920 zo’n 175 ha grond in Buurse, waaronder ook ‘het Waarrecht’, een landgoed waarvan de naam verwijst naar het bestaan van de voormalige marke.

Textielfabrieken van Elderink
Joost Maurit Elderink had in 1832 een weverij en kalanderij aan de Gronausestraat. Hij had zoals gezegd twee zonen: Dethard (1793-1866) en Engelbert (1798-1889). Mogelijk hebben de broers aanvankelijk samengewerkt in de textielonderneming van hun vader, maar uiteindelijk gingen ze hun eigen weg. Dethard richtte in 1864 met drie zonen als mede-firmanten de spinnerij en weverij firma D. Elderink en Zn. op. In 1866 werd de firma voortgezet als Elderink & Co. De fabriek stond aan de Brinkstraat en werd in 1892 overgenomen door de firma N.J. Menko. Alleen Hermannus Gerhard, de vierde en jongste zoon van Dethard, was gehuwd. Hij was de vader van Engelbertha Jordaan-Elderink.
Engelbert Elderink, de landgoedbezitter in Buurse, was de vader van Jan en Hermannus (Herman) Elderink. Deze richtten in 1859 aan de Haaksbergerstraat de firma J. & H. Elderink op. Het bedrijf was een loonweverij, dat wil zeggen dat het werkte in opdracht van derden en niet zelf grondstoffen inkocht. Het was gespecialiseerd in ruwe katoenen producten. Het bedrijf, net buiten het centrum gelegen en daardoor als een van de weinige gespaard gebleven tijdens de grote stadsbrand van 1862, was met ruim 100 getouwen niet groot. Maar wel was het een van de eerste weverijen die stoomkracht gebruikten. Desondanks lukte het de broers Elderink niet hun bedrijf mee te laten groeien met de rest van de Twentse textiel. In 1889 namen een aantal Amsterdamse (deels Joodse) investeerders het bedrijf over en hebben het voortgezet onder de naam NV Stoomweverij Nijverheid. In 1892 werd Marc van Gelderen bedrijfsleider van de Nijverheid en eigenaar van een aantal aandelen. In 1912 verwierf de familie Van Gelderen de meerderheid van de aandelen en sindsdien was deze familie, tot een fusie in 1964, met de Nijverheid verbonden. Op de locatie van de voormalige fabriek van de Elderinks, op de hoek Haaksbergerstraat-
Nijverheidsstraat, staat nu het politiebureau.

Prieeltjes op het Nijenhuis en de Kievit
Engelbert Elderink stichtte voor 1880 op ’t Nijenhuis een jacht- of herenkamer (waranda), die aan de zijkant van het woongedeelte van de boerderij werd gebouwd. Hier konden de Elderinks tot rust komen en brachten ze vele vrijetijdsuren door. De heren konden vanuit ’t Nijenhuis gaan jagen en de dames brachten de tijd veelal theedrinkend door.
Engelbert Elderink was in 1825 gehuwd met de Enschedese burgemeestersdochter Margaretha van Lochem (1799-1874). Zij kregen zeven kinderen, waarvan er drie op jonge leeftijd stierven. De twee zonen Jan (1829-1899) en Herman (1830-1918) waren firmanten van weverij J. & H. Elderink en werden via hun vader eigenaar van het grondbezit in Buurse.
Herman woonde met zijn vrouw Caatje Blijdenstein naast de fabriek aan de Haaksbergerstraat. Na de verkoop van het bedrijf verhuisde het gezin naar de Marktstraat. Zij zouden echter steeds vaker op ’t Nijenhuis verblijven, waar eind 19e eeuw ook een prieeltje werd gebouwd. De ongehuwde Jan Elderink woonde de laatste jaren van zijn leven zelfs permanent op het Nijenhuis en overleed er in oktober 1899. De Elderinks richtten voor 1900 ook een klein onderkomen (theehuisje) bij ‘de Kievit’ op, dat vlak aan de Buurserbeek was gebouwd.

Het gezin van Herman en Caatje Elderink
Hermannus (Herman) Elderink huwde in 1861 te Enschede met Catharina (Caatje) Blijdenstein (1838-1908), dochter van de fabrikant Jan Bernard Blijdenstein en Julia Stroink. Zij kregen tussen 1863 en 1873 zeven kinderen, waarvan er vijf volwassen werden. De tweede zoon met naam Jan Bernard overleed in 1864 als baby van ruim 3 maanden oud en het jongste dochtertje Hermina overleed op bijna 2-jarige leeftijd in 1875. De overige kinderen:

1. Engelbert Elderink (1863-1943). Hij werd bankier en richtte in 1893 het kassierskantoor E. Elderink op dat in 1908 werd overgenomen door de Amsterdamsche Bank, waarna Engelbert agent van deze bank in Enschede werd.

2. Julia (Juultje of Ju) Elderink (1865-1942).

3. Margaretha (Grietje) Elderink (1867-1942). Grietje was onderwijzeres en vanaf 1894 procuratiehoudster bij haar broer. Zij was na het overlijden van haar ouders eigenaresse geworden van landgoed de Kievit, inclusief de boerderij.

4. Johanna Aleida (Nannie of Nans) Elderink (1869-1956). Nannie was onderwijzeres.

5. Catharina (Cato, Toos) Elderink (1871-1941). Zij was verpleegster, folkloriste, schrijfster en dichteres.De vijf kinderen van Herman en Caatje bleven ongehuwd en woonden aan de Marktstraat 7, in de binnenstad van Enschede, waar Engelbert als kassier van de Amsterdamse bank kantoor hield. Ook de kinderen Elderink verbleven graag in Buurse. Net als bij hun voorouders was hun liefde voor natuur, landschap en het buitenleven de voornaamste drijfveer om het bezit in stand te houden. De Elderinks hebben op de schrale en natte gronden veel bos (mijnhout) aangeplant en daarbij niet uit het oog verloren dat het er ook aangenaam toeven moest zijn. Percelen heide bleven gehandhaafd en zoals toen de mode was werden er zelfs rododendrons geplant. In 1928 stichtte Engelbert Elderink aan de huidige Broekdijk 9 jachthuis Het Vöske, waar Willem Nijhuis alias Water Willem de eerste bewoner en jachtopziener was.

Vererving
Broer en zussen Elderink waren, zoals gezegd, ongehuwd gebleven. Zij waren echter niet zonder een erfgenaam. Na de Eerste Wereldoorlog hadden zij Alexa Benedict (1906-1990) als dochter opgenomen in hun gezinsverband. Alexa was in 1906 te Boedapest geboren. Het klikte goed tussen haar en haar ‘oom en tantes’. Alexa huwde in 1931 met fabrikant Willem Helmig (Wim) Jannink (1906-1988), die directeur was van Spinnerij Gebroeders Jannink aan de Haaksbergerstraat te Enschede. Het bezit van de Elderinks in Buurse vererfde dan ook op de familie Jannink-Benedict. Het echtpaar Jannink woonde aan de Bisschopstraat in Enschede en bouwde in 1939 een zomerhuis op landgoed De Kievit. Het huis, dat de naam De Kiewit kreeg, verrees aan de Langenbergweg 6 met de Buurserbeek in de achtertuin. Het echtpaar ging hier jaren later permanent wonen.

Archief
De familie Elderink liet een omvangrijk archief na, bestaande uit familiepapieren, stukken over hun bezittingen in Haaksbergen en Enschede, foto’s en de vele geschriften van Cato Elderink. Het grootste en belangrijkste deel van het archief is overgedragen aan de Oudheidkamer Twente. De collectie foto’s is uniek. Deze laten ons niet alleen kennismaken met de Elderinks, die op enkele foto’s genieten van het buitenleven in Buurse, maar geven ook een aantal van hun pachters in Buurse een gezicht. De komende weken zal ik een aantal van deze juweeltjes hier met tekst en uitleg plaatsen.

Wie zijn nu de personen op de foto?
De foto is op 13 juli 1939 gemaakt op de 60e verjaardag van Nannie Elderink. Op deze feestelijke dag poseerde ze met haar broer, zussen en erfgenamen.
V.L.N.R.: ENGELBERT, TOOS (CATO), NANNIE, GRIETJE EN JULIA ELDERINK. HELEMAAL RECHTS ALEXA JANNINK-BENEDICT EN OP DE VOORGROND ENGELBERT (LINKS) EN GIJS JANNINK (1931-1953).

Bronnen:
-Benthem Gz., Dr. A., De geschiedenis van Enschede en zijne naaste omgeving (Enschede 1920);
-Bolk, Bertus e.a., Schering en inslag; Twents-Achterhoekse textiel in 546 foto’s (Hengelo 1982);
-Gröneveld, G.J., Overzicht van de nagelaten papieren familie Elderink in het Van Deinse Instituut (nu Oudheidkamer Twente) (Enschede 2002);
-Haan, Francisca de, Een eigen patroon; Geschiedenis van een joodse familie [fam. Van Gelderen]en haar bedrijven ca. 1800-1964 (Amsterdam 2002);
-Stroink, L.A., Stad en land van Twente (Enschede 1962-1980).
-archief Elderink/familiearchief Jannink en interview fam. Jannink.
-Kadastrale legger gemeente Haaksbergen en eigen genealogisch bestand