SITE DOORZOEKEN MET GOOGLE SEARCH

2020 Foto's

Foto van de week 8 - 14 juni 2020

Natuurgebied “Buurserzand” ANSICHTEN afl. 95

Natuurgebied het Buurserzand is dit jaar 90 jaar in het bezit van Natuurmonumenten. In 1929 werd het natuurreservaat geschonken aan deze vereniging, die in 1905 in het Amsterdamse Artis werd opgericht en toen nog voluit “Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten” heette. Het Buurserzand is een uniek natuurgebied dat, naast de Bommelas en het Buursermeertje, bekend is om de heidevelden en de vele oude jeneverbessen (in het Twents: wakels of wakelbos). Het heidegebied, dat in de maand augustus prachtig paars kleurt, is een restant van het enorme areaal heide dat Haaksbergen globaal voor 1850 kende. Deze voormalige markegrond bleef gespaard doordat textielfabrikant Jan Bernard van Heek het van de marke kocht als ‘achtertuin’ voor zijn villa Zonnebeek in de Enschedese buurschap Rutbeek. Zijn weduwe Edwina schonk het in 1929 aan Natuurmonumenten, waarmee het Buurserzand het eerste bezit van deze vereniging in Overijssel werd. Dit verhaal gaat wat dieper in over de oorspronkelijke functie van het Buurserzand als markegrond, de aankoop van het terrein en de achtergronden van het echtpaar Van Heek. Ter afsluiting volgt een gedicht over het Buurserzand, in de Twentse taal geschreven door Van Deinse.

Markegrond
De uitgestrekte heidevelden die Haaksbergen voorheen kende waren, op kleine stukjes na, eigendom van de marken. De totale hoeveelheid markegrond besloeg in de 19e eeuw zo’n 7000 ha, zeg maar 67% van het grondgebied van de gemeente Haaksbergen. De velden met heide werden net als de venen en vennen tot de ‘woeste gronden’ gerekend, een term die de lading overigens niet helemaal dekt. De markegronden waren al die eeuwen namelijk onmisbaar voor het toen heersende landbouwsysteem, waarbij een duurzame vorm van evenwicht tussen exploitatie en grondgebruik bestond. Heidevelden waren broodnodig voor de exploitatie van het boerenbedrijf. Naast de levering van voedsel voor het vee (koeien en schapen) werden de heidevelden ook gebruikt om heideplaggen, zogenaamde schollen, te steken. Deze werden als ‘vloerbedekking’ gebruikt in de potstal en in het voorjaar samen met de mest op het land gebracht om de akkers van voedingsstoffen te voorzien (hierdoor zijn uiteindelijk de essen ontstaan).

De ‘woeste gronden’ waren gemeenschappelijk bezit, waarvan de marken het gebruik regelden. Een marke is van oorsprong een soort vereniging van eigenaren van boerenerven in één of meer buurschappen, die gezamenlijk het beheer over deze markegrond regelden. De marken hielden halverwege de 19e eeuw op te bestaan. De gemeenschappelijke gronden werden verdeeld onder de rechthebbenden. Met de komst van de kunstmest, in de tweede helft van de 19e eeuw, konden de uitgebreide heidevelden en venen worden ontgonnen, ten behoeve van de landbouw of voor bosaanplant. De laatste marke die in Twente werd verdeeld was Honesch. Het verdelingsplan van deze marke werd pas in 1904 goedgekeurd en de uiteindelijke verdeling was pas in 1909 afgerond.

Aankoop Buurserzand
Jan Bernard (Bernard) van Heek (1863-1923), firmant van ‘Van Heek & Co’ in Enschede, had de kern van het huidige natuurgebied het Buurserzand in 1905 gekocht bij de verdeling van de marke Honesch. Het betrof op dat moment ruim 56 ha heidegrond. Door een doeltreffende aankoopstrategie wist Van Heek het terrein tussen 1905 en zijn overlijden in 1923 tot 311 ha te vergroten. Het huidige natuurgebied bestaat voor ruim de helft uit voormalige markegrond van Honesch (kant Haaksbergen, waaronder het Waarveld en de Steenhaar). Het andere deel, waaronder het huidige Buursermeertje en boerderij de Bommelas, ligt in Buurse. De ondergrond van dit oostelijk gelegen deel van het natuurgebied was ooit gemeenschappelijke grond van de marke Buurse, waarvan de verdeling al in de 19e eeuw plaatsvond.

Achtertuin Zonnebeek
Van Heek had de gronden, die we nu tezamen als het Buurserzand kennen, gekocht als ‘achtertuin’ van zijn ‘Huis Zonnebeek’ in de buurschap Rutbeek. De benodigde gronden voor dit huis had hij in 1904 aangekocht. Het buitenhuis werd in de jaren 1906-1907 gebouwd voor hem en zijn Amerikaanse echtgenote Edwina Burr Ewing (1872-1945). De Enschedese architect A. Beltman Gzn. probeerde op aanwijzingen van Edwina een buitenhuis in Amerikaanse stijl te ontwerpen. In 1908 kon het huis worden betrokken. Aanvankelijk werd het huis alleen als zomerverblijf gebruikt, maar vanaf 1918 ging het echtpaar Van Heek er permanent wonen.

Openluchtmuseum
Bernard van Heek wilde in het Buurserzand een soort openluchtmuseum stichten. Het los hoes De Bommelas, gebouwd tussen 1837-1841 door Gerrit Jan Keizers, maakte historisch gezien onderdeel uit van het terrein en had hij dus al tot zijn beschikking. Verder liet hij in 1921 een windmolen, ‘De Stenderkast’ uit Usselo, in het Buurserzand opbouwen. Door zijn vroege overlijden is het museum nooit van de grond gekomen. De aanleg van het Buursermeertje omstreeks 1915 zal waarschijnlijk onderdeel hebben uitgemaakt van de plannen voor ‘het museumpark’, dat Van Heek voor ogen had.

J.B. (Bernard) van Heek
Bernard werd in 1863 in Enschede geboren als oudste zoon van textielfabrikant Gerrit Jan (GJ) van Heek (1837-1915) en Julia Blijdenstein (1836-1867), die vijf kinderen kregen. Na de vroegtijdige dood van zijn moeder hertrouwde vader GJ in 1869 met de Duitse Christina Friedrike Meier (1842-1920). Uit dit huwelijk werden acht kinderen geboren. Volgens de traditie zouden alle zonen leiding geven aan een textielonderneming. Zo werden Bernard en Ludwig, de oudste zoon uit het tweede huwelijk, firmanten bij Van Heek & Co. Het gezin Van Heek woonde aanvankelijk in het royale stadshuis Hondenkolk 19 (nu De Heurne geheten), aan de rand van de oude binnenstad van Enschede. In 1874 verhuisden de Van Heeks naar het Van Heekshuis (het huis met de hoge stoep) aan de Markt. Hier achter de oude kerk ‘resideerde’ de familie in de wintermaanden. De zomermaanden werden op Het Stroot, het buitenhuis in Twekkelo, doorgebracht. In 1895 kocht vader Gerrit Jan landgoed Het Lankheet in Haaksbergen, waar in datzelfde jaar een Noors jachthuis bij ’t Assink werd gebouwd. Dit jachthuis diende als buitenhuis voor korte verblijven van de familie en natuurlijk vooral ook als een rustplaats voor jagers. In dit milieu groeide Bernard, die in zijn jonge jaren erg reislustig was, op.

Edwina Burr Ewing
Edwina werd in 1872 in St. Louis, Missouri (Verenigde Staten) geboren. Zij was de dochter van Henry Ewing, eigenaar van een krant, en Emma Burr (1848-1931). Na de middelbare school vertrok Edwina in 1890 met haar moeder naar West-Europa, waar haar vorming vooral in het Duitse Dresden werd voortgezet. Bernard en Edwina ontmoetten elkaar in de zomer van 1899 in het Kurhaus te Bentheim, dat destijds een vast uitgaansoord voor de jonge Twentse fabrikantenzoons en -dochters was. In juni 1900 traden ze in Hannover in het huwelijksbootje. Het echtpaar betrok aanvankelijk het huis van Bernard aan de Noorderhagen (nu Muziekcentrum). Dit stadshuis werd aangehouden tot Huis Zonnebeek permanent werd bewoond. Het huwelijk van Bernard en Edwina zou kinderloos blijven. Na Bernards vroege overlijden in 1923 bleef Edwina alleen achter op landhuis Zonnebeek, hoewel ze gezelschap had van personeel. In 1929 schonk ze, in de geest van haar man, het Buurserzand aan Natuurmonumenten.

Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bleef Edwina op ‘Zonnebeek’. Zij wilde haar personeel en haar huis niet alleen laten. Er werden onderduikers gehuisvest en een deel van het huis werd voor ondergrondse activiteiten bestemd. In het voorjaar van 1945 werd het koetshuis gevorderd en moest zij Duitse inkwartiering in het huis accepteren. Dit werd haar uiteindelijk allemaal te veel. In september 1945, enkele maanden na de bevrijding, is zij gestorven aan een longontsteking. Bernard en Edwina hebben hun laatste rustplaats gekregen op de Oosterbegraafplaats in Enschede.

Edwina had een band met Haaksbergen. Zij schijnt regelmatig een mis in de Pancratiuskerk te hebben bijgewoond. Als Amerikaanse was zij gedoopt in de Anglicaanse Kerk. Een viering in de Rooms-Katholieke Kerk kende voor haar mogelijk meer overeenkomsten dan een dienst in de Hervormde Kerk.

De erfenis
Aanvankelijk schijnt het ook de bedoeling te zijn geweest Huis Zonnebeek aan Natuurmonumenten te schenken, maar deze gedachte is na Bernards dood herzien. In Edwina’s testament stond dat haar nalatenschap (huis, gronden, kunst en vermogen) moest worden ondergebracht in een stichting voor culturele doeleinden. Dit werd de Stichting Edwina van Heek, de huidige eigenaar.

Voor Haaksbergen is het echtpaar Van Heek vooral van betekenis geweest door de schenking van het Buurserzand aan Natuurmonumenten, dit jaar 90 jaar geleden. Een unieke erfenis!

gedicht Buurserzand
De Enschedese regionalist J.J. (Ko) van Deinse (1867-1947), bekend als auteur van het boek “Uit het land van katoen en heide”, bezong rond 1920 in een Twents gedicht zijn liefde voor ‘het Buursche Zaand’. Het gedicht, dat uit vijf strofen bestaat, luidt als volgt:

Woar wast zoo mooi en hoog ’t heed,
Woar stoat nog kwakelbussche,
Woar liggt de stoefbelten bi-j een
Met ’t weide vèld door tusschen,
Woar zöt m’n nog gin grös of laand?
Woar aanders as in ’t Buursche zaand!

Woar wònt nog oalerwetsche boeren,
Dee nog ’t veur beutt op de dèl,
Woar hod de schèper nog de schöäpe
Duur ’t vèld en langs de lanwer-wäll,
Woar löp de bakk’langs hoge kaant?
Woar aanders as bi-j Buursche zaand!

Doar onder berkenbeum' en dannen
Lig stil de Bommelas alleen,
Doar fluitt de vöggel in de teuge,
Doar loopt kenienkes drok duureen,
En schient de moan ’s nachts oaver ’t laand
Dan blekt de vos in t Buurscher zaand.

Doar steed op hogen bult de loaksteen
En scheidt Honesch en Buurs’ van een,
Doar loatt de hoge, dunne pöppel
Den loop van Buursche bekke zeen.
Kiewiet en Koekoek maakt ’n raand,
Met Loakmörs, van ’t Buursche zaand.

Doar schoert de bekk’ langs d'oale schaanse,
Oet tied van stried en kriegsgewèld,
Doar ligt de slätte en vennekoelen,
Doar strik de tuutwelp oaver 't vèld.
Al koomp gin mènsch’ hoast in dit laand,
Toch is het mooi, ‘t Buursche Zaand!

De drie ansichtkaarten van het Buurserzand en het Buursermeertje dateren uit de jaren vijftig van de 20e eeuw. De kaart van villa Zonnebeek is van rond 1970.

Bronnen:
-Uit het land van katoen en heide
-Verleden met toekomst; 50 jaar Stichting Edwina van Heek.



Panden rechts op de foto
Het hoge pand helemaal rechts werd in 1899 gebouwd in opdracht van de ongehuwde horlogemaker en juwelier Herman Dievelaar (1874-1959). De helft van het pand gebruikte hij voor zijn eigen zaak. De andere helft werd het domicilie van zijn zuster Naatje (1865-1940), die gehuwd was met gemeenteontvanger Johan Meijerink. Hier is nu de modezaak Lake Side gevestigd. 
Het pand met de houten topgevel daarnaast is het eerste pand vanaf de Blankenburgerstraat. Het was sinds 1844 eigendom van de Eijsinks op De Moriaan. Lang was er een grutterij gevestigd met aan de kant van de Blankenburgerstraat een stalling. De woning rechts is aan diverse mensen verhuurd geweest. In 1920 is het pand gesloopt en kwam hier het café van Overbeeke, later Café ter Welle (de Moriaan). Nu heeft Mucci (Jewels en Watches) hier een winkel.

Bronnen:
-Het geslacht Eijsink door Theo Eijsink, Arnhem.
-eigen genealogisch bestand.

Foto afkomstig van de Facebookpagina Oud-Haaksbergen: https://www.facebook.com/groups/171140093245568, geüpload met commentaar door Eric Ooink van de Historische Kring Haaksbergen

Laatst aangepast opzondag, 12 March 2023 19:06